Các sàn giao dịch nông sản luôn được kỳ vọng mang lại những lợi ích thiết thực cho nông dân, như bán qua sàn giá cao hơn, tiếp cận nhanh thông tin sản phẩm để điều chỉnh lượng hàng hóa… Về mặt lý thuyết là vậy nhưng triển khai trên thực tế chưa mang lại hiệu quả.
Các sàn giao dịch nông sản chưa mang lại hiệu quả.
Đìu hiu các sàn giao dịch
Hiện đa số các sàn giao dịch nông sản hoạt động chủ yếu theo phương thức giao ngay. Vậy nhưng, dù các giao dịch rất minh bạch, giá ổn định, hàng hóa được kiểm định chất lượng vẫn chưa đủ sức lôi kéo người dân mang hàng hóa đến bán. Chẳng hạn, sàn giao dịch thủy sản Cần Giờ sau khi khai trương rầm rộ đã phải lặng lẽ đóng cửa sau vài chục phiên. Nguyên nhân là điều kiện kinh doanh tại sàn không thuận tiện cho người dân như cách làm ăn với thương lái. Tương tự, sàn giao dịch hạt điều tại Bình Phước sau mấy phiên thử nghiệm cũng đành dẹp bỏ vì các doanh nghiệp phải có hàng ký gửi mới có thể khớp lệnh, nhưng nguồn cung điều phụ thuộc vào nhập khẩu nên chẳng doanh nghiệp nào có hàng dự trữ.
Ở Đắk Lắk, sàn giao dịch cà phê Buôn Ma Thuột (BCEC) được mở từ năm 2008, mặc dù được đầu tư bài bản, là sàn giao dịch hiện đại phù hợp với tập quán kinh doanh quốc tế, nhưng hiện vẫn trong tình trạng hoạt động cầm chừng, mỗi phiên chỉ giao dịch được vài chục tấn. Còn sàn giao dịch hàng hóa Sài Gòn Thương Tín (Sacom-STE) ra mắt vào tháng 3-2010, mỗi ngày chỉ khớp lệnh được trên dưới 100 tấn đường. Những sàn này chủ yếu là “sân chơi” của các doanh nghiệp và với khối lượng giao dịch thấp nên chẳng góp phần ổn định được giá cả thị trường.
Theo ông Lương Văn Tự, Chủ tịch Hiệp hội Cà phê Ca cao Việt Nam, mặc dù BCEC đã có những điều chỉnh sát với thực tế, như giảm lượng hàng từ lô 5 tấn xuống còn 1 tấn, cho nông dân bán hàng khi còn trên cây, được vay 70% giá trị thời điểm lô hàng gửi dựa trên chứng thư gửi kho, nhưng vẫn khó thu hút được doanh nghiệp, người dân tham gia, vì tập quán kinh doanh được hình thành từ lâu. Chẳng hạn, nông dân đã quen giao dịch với đại lý vì thanh toán thuận lợi, có thể ghi nợ để lấy phân bón, thuốc trừ sâu, xăng dầu, đến mùa sau trả, có thể trả bằng sản phẩm; sản phẩm bán cho đại lý với số lượng bao nhiêu cũng được, còn giao dịch tại sàn họ phải có ít nhất 1 tấn sản phẩm. Các công ty cà phê có tên tuổi cũng không mua bán qua sàn vì họ có mạng lưới thu mua sâu rộng, có mối quan hệ gắn bó với người mua bán trung gian…
Giao dịch kỳ hạn tìm hướng phát triển
Do gặp nhiều khó khăn trong phương thức giao ngay, một số sàn, như BCEC, Sacom, Sở Giao dịch hàng hóa Việt Nam (VNX) đã đưa giao dịch kỳ hạn vào hoạt động với kỳ vọng kết nối được thị trường nông sản quốc tế. Với giao dịch loại này, những người tham gia sàn chỉ cần ký quỹ một số tiền (hiện sàn BCEC quy định ký quỹ 15%) là có thể mua bán mà chẳng cần có hàng hóa lưu kho, tiết kiệm được rất nhiều chi phí về lãi vay, lưu kho, vận chuyển.
Ông Nguyễn Duy Phương, Tổng Giám đốc VNX cho biết, các nhà xuất khẩu Việt Nam luôn ở thế bất lợi, vì hầu như không có công cụ dự phòng và chịu ảnh hưởng của biến động giá. Còn với người sản xuất, nguồn tài chính chủ yếu dựa vào tín dụng của Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, hoặc các chương trình hỗ trợ của Chính phủ. Do đó, giao dịch kỳ hạn giúp người sản xuất huy động được vốn, người kinh doanh có thể mua đi bán lại hàng hóa và nhà đầu tư cá nhân có thể tham gia đầu tư. Qua đó, chống đầu cơ giá, tránh được hiện tượng ép giá người sản xuất cũng như chuẩn hóa các tiêu chuẩn hàng hóa sản xuất tại Việt Nam để giao dịch trên thị trường trong nước và quốc tế.
Thực tế cho thấy các doanh nghiệp không quá xa lạ với giao dịch kỳ hạn vì bản thân họ đã tham gia từ lâu các sàn giao dịch cà phê Robusta của sàn Liffe (London, Anh) hay cà phê Arabica trên sàn Nybot của Mỹ, Tocom của Nhật Bản. Những sàn này còn có ảnh hưởng rất lớn đến giá tham chiếu các loại nông sản của Việt Nam.
Theo ông Phạm Đình Thưởng, Trưởng phòng Xây dựng pháp luật, Vụ Pháp chế, Bộ Công thương, những lợi ích của giao dịch kỳ hạn đã được chứng minh qua thực tế, và phổ biến trên thế giới, nhưng tại Việt Nam còn khá mới. Đặc biệt, hiện các quy định pháp luật về giao dịch kỳ hạn của thị trường hàng hóa nông sản chưa rõ ràng, chồng chéo, điều này tiềm ẩn rủi ro cho các nhà đầu tư nếu một khi xảy ra tranh chấp, chưa kể, là “sân chơi” của giới đầu cơ, khi đó sẽ không còn phản ánh đúng giá của thị trường hàng hóa.