Trong lịch sử, thành phố Buôn Ma Thuột (Đắk Lắk) gắn liền với sự hình thành các buôn làng và không gian văn hóa độc đáo vật thể, phi vật thể của vùng đất Tây Nguyên. Một trong những nét giao thoa văn hoá đậm đà đặc sắc ấy phải kể đến những “buôn trong phố”.
Hình ảnh ngôi nhà sàn dài của người Ê Đê vẫn được bà con đồng bào bảo tồn, sử dụng.
Xen lẫn giữa cuộc sống thị thành của những ngôi nhà cao tầng là hình ảnh những nhà dài, bến nước, giếng làng và những vật dụng cổ như chiêng ché, trống, nồi đồng, kpan (ghế cổ dài hàng chục mét đẽo bằng 1 thân cổ thụ để ngồi đánh chiêng), khung dệt cổ… Chính điều này tạo nên sự giao thoa văn hoá, góp phần làm đa dạng cho màu sắc của phố núi Ban Mê.
Nằm ở cuối đường Trần Nhật Duật, buôn Ako Dhong, phường Tân Lợi là một trong những buôn có lịch sử lâu đời, được quy hoạch đẹp, gìn giữ được nhiều giá trị truyền thống và lòng mến khách của đồng bào giữa lòng thành phố. Trong buôn bên cạnh những con đường nhựa, bê tông hiện đại, vẫn còn sừng sững ngôi nhà dài Ako Dhông.
Đây là ngôi nhà của đồng bào Ê-đê nằm cạnh suối Ea Tam, xưa kia dưới sự cai quản của Tù trưởng Ama Thuột. Nhà dài này truyền từ đời này qua đời khác, là biểu tượng của đại gia đình mẫu hệ, nơi gìn giữ nét văn hóa tinh thần của đồng bào dân tộc Ê-đê. vừa hiện đại vừa cổ xưa.
Ngoài ra, trong buôn còn là những nếp nhà dài mộc mạc được làm bằng gỗ, lợp ngói, nằm theo hướng truyền thống từ Bắc đến Nam. Đường làng sạch sẽ, gia súc có chỗ nuôi nhốt riêng. Dọc đường cây xanh, khóm hoa được cắt tỉa đẹp mắt, thoáng đãng.
Xung quanh những ngôi nhà truyền thống ấy là rẫy vườn, cây cối tươi tốt quanh năm. Hệ thống nước sạch văn minh đến từng nhà và những gốc cổ thụ, cây xanh trong buôn, cấm bán, cấm chặt để giữ vẻ hoang dã.
Ông Ama Khoanh, buôn Akô Dhông tự hào khoe, dù có rất nhiều nhà với những kiến trúc cao tầng hiện đại, nhưng bà con trong buôn, và cả những buôn khác như PămLăm, buôn AkoSier, buôn AkoTam, buôn Niêng, buôn Alê, buôn Ky…, đồng bào luôn gìn giữ những ngôi nhà dài của mình.
Bà con có suy nghĩ, mất nhà dài là coi như mất cồng chiêng, mất sử thi, mất ghế Kpan, mất cả Giàng, cả hồn cốt người Ê đê.
“Do vậy, đồng bào mình luôn luôn gìn giữ, bảo vệ nhà sàn, trai gái trong buôn, ai không nghe thì chịu phạt theo quy ước của buôn”.
Buôn Ako Dhong, phường Tân Lợi, Tp Buôn Ma Thuột nằm giữa lòng phố núi Ban Mê tạo nên sự đa dạng và độc đáo
Không chỉ nhà sàn, cồng chiêng… mới được đồng bào gìn giữ, phát huy, mà nghề thủ công như dệt thổ cẩm, nấu rượu cần, các vật dụng thiêng liêng như cồng, chiêng, ghế Kpan, ché… cùng các nghi lễ, lễ hội của người Ê đê vẫn được lưu giữ nguyên vẹn.
Đồng bào nơi đây vẫn lưu giữ các loại nhạc cụ truyền thống như khèn đinh năm, cồng chiêng,… để truyền dạy cho đám trẻ con, thanh niên trong buôn. Những tập quán, tập tục sinh hoạt hàng ngày của mình như mặc váy, cõng gùi lên nương rẫy, giao tiếp bằng tiếng mẹ đẻ vẫn được đồng bào giữ gìn nguyên vẹn…
Một nét đặc sắc khác ở các buôn trong phố Ban Mê duy trì là trong gia đình người Ê đê, chủ nhà vẫn là phụ nữ (chế độ mẫu hệ). Con cái mang họ mẹ, theo đó của cải và đất đai sẽ được truyền từ mẹ sang con gái. Phụ nữ chịu trách nhiệm trong quản lý gia đình, chăm sóc con cái, mồ mả tổ tiên, của cải thừa kế cho con cái…
Đàn ông chịu trách nhiệm trong việc ngoại giao, giao lưu buôn bán với cộng đồng bên ngoài, đồng thời các vấn đề tôn giáo và chính trị cũng là trách nhiệm của người đàn ông. Cho nên vai trò và địa vị của đàn ông Ê đê bên ngoài xã hội là rất lớn.
Ông Hoàng Chuyên, Nguyên Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Đắk Lắk tâm sự: “Người dân ở các buôn ở Ban Mê luôn tự hào về quá khứ, trân trọng giữ gìn những báu vật quý giá của các thế hệ cha ông gây dựng nên…”.